Bo sa ki derecho bo tin?

No ta importá ken bo ta, di unda bo ta bini òf kiko ta bo aparensia: tur hende ta igual. P’esei gobièrnu mester hasi tur loke e por pa protehá bo kontra diskriminashon i pèrkurá pa tur mucha i hóben por hasi uso di nan derechonan.

E adultonan ta tuma desishon ku tin hopi influensha riba bo bida? E ora ei semper mester mira promé ki ta e di mihó pa bo. I e loke ta di mihó pa bo mester pisa hopi. Si bo mayornan – òf e hendenan ku ta responsabel pa bo – no (por) kuida bo bon, e ora ei gobièrnu ta obligá di yuda abo i bo mayornan òf esnan ku ta kria bo.

Kada mucha tin derecho riba bida. Gobièrnu mester sòru pa bo por sobrebibí i biba, i ku bo por desaroyá bo mes.

Na momento ku bo nase, bo tin derecho riba un nòmber i un fam i un nashonalidat. E munisipio kaminda bo a nase mester registrá esakinan. Meskos ku bo lugá di nasementu i e datonan di bo mayornan. Bo nòmber, nashonalidat i famia ta bisa hopi di ken bo ta. Huntu nan ta forma bo identidat. Gobièrnu mester protehá e identidat di kada mucha i no por kambia esaki numa asina.

Kada mucha tin e derecho di sa ken ta su mayornan, i di biba i lanta seka nan. Si esaki no ta posibel, di tur manera bo tin e derecho di mantené kontakto ku tur dos bo mayornan. Kiko si un situashon surgi ku no ta bon òf asta no ta seif pa bo? E ora ei wes por disidí ku (pa poko tempu) bo mayornan no por mira bo òf papia ku bo.

Komo mucha bo ta liber pa pensa kiko ku bo ke i bo por duna un opinion tokante tur kos. Sigur si ta trata di kos ku bo ta haña importante. Adultonan ku tuma un desishon ku ta trata abo mester puntra pa bo opinion tambe i skucha esaki. Tene kuenta si ku e derechonan di otro hende. Ke men no ta pèrmití pa zundra, diskriminá òf ofendé un hende.

Pa forma un opinion propio, informashon ta masha importante. P’esei gobièrnu mester sòru pa bo tin akseso na buki, korant, radio, televishon i/òf internet. Banda di esaki ta e tarea di gobièrnu pa protehá bo kontra informashon ku no ta bon pa bo. Por ehèmpel imágennan spantoso, mensahe di odio, òf potrèt òf sine di hende sunú.

Sea ku bo mayornan ta kreyente òf nò, bo mes ta pèrmití di disidí si abo ta. Bo tin e derecho pa skohe un religion bo mes, òf pa disidí ku un religion no ta pas seka bo. Si bo ta kreyente, bo ta pèrmití di praktiká bo religion na kas, pero pafó tambe, por ehèmpel ku resamentu òf bistimentu di un lensu di kabes. Bo ta duda? E ora ei bo por hasi bo mayornan òf esnan ku ta kria bo pregunta tokante di esaki. Anto semper bo por kambia di opinion.

No opstante bo edat, semper bo tin derecho riba privasidat. Por ehèmpel na kas, pero tambe online. Bo no tin nodi di konta otro hende tur loke bo ta pensa òf sa. Eksepshon naturalmente ta ora ku algu masha malu a sosodé. Pero otro kos kon ku bai bini ta privá. Niun hende no por lesa bo mensahenan personal sin bo pèrmit, manera sms, app òf email ku bo ta skibi òf risibí.

Mayornan mester pèrkurá pa nan yunan haña un bon edukashon. Gobièrnu ta obligá di sostené den esaki si ta nesesario. Tin diferente organisashon i spesialista ku por yuda. Mayornan ku ta traha ta haña un kompensashon finansiero si nan ke hiba nan yunan akohida di mucha un òf mas dia.

Tur mucha tin derecho riba un kas seif i apsolutamente no ta pèrmití di maltratá nan, abuzá di nan òf neglizjá nan. Mayornan òf kuidadónan mester trata bo bon i duna bo sufisiente atenshon i amor. Gobièrnu mester bedei ku no por maltratá mucha. Si maltratá mucha, e ora ei nan mester haña ayudo di gobièrnu mésora.

Komo mucha bo mester por krese salú i bo tin derecho riba bon kuido. Bo ta malu, heridá òf bo tin problema síkiko? E ora ei mester tin sufisiente hòspital, médiko i sikólogo den serkania i bo meresé un trato adekuá. Gobièrnu ta obligá pa informá mucha i mayornan bon tokante salubridat i riesgo eventual.

Kada mucha mester haña sufisiente kuminda, kos di bebe i paña i un kas pa biba aden. Banda di esaki bo mester haña sufisiente espasio i ayudo pa siña kiko ta bon pa bo. Bo mayornan òf kuidadónan ta responsabel pa esaki. Si nan no logra duna bo esaki, e ora gobièrnu ta obligá pa yuda nan.

Tur mucha tin derecho di bai skol i paisnan mester yuda otro pa kada mucha por bai skol. Enseñansa básiko mester ta grátis pa tur hende. I si bo ke bo mester haña e oportunidat pa sigui enseñansa sekundario i superior. No ta pèrmití dosente pa grita mucha, i sigur no dal nan òf zundra nan.

Kada mucha tin derecho riba tempu liber pa hasi kos di floho, hasi deporte òf hunga wega. Tambe mester ta posibel pa tur mucha partisipá na aktividat kultural.

Si bo hasi algu ku segun lèi ta prohibí, bo por haña bo den kontakto ku polis. I si ta serio, asta bo por haña un kastigu di wes. Pa mucha tin otro regla na vigor ku pa adulto. Wesnan i agente di polis por ehèmpel mester tene kuenta ku bo edat. Nan no por interogá bo djis asina òf pone preshon riba bo pa bisa algu sin ku tin un abogado presente. Òf un otro hende ku bo ta konfia.

Nunka no por arestá òf sera mucha djis asina. Kiko ora esaki sosodé tòg? E ora ei bo no tin nodi di bisa nada, te ora ku tin un abogado presente. Polis por será bo solamente si berdaderamente no por hasi otro kos i pa un tempu mas kòrtiku posibel. Banda di esaki semper bo tin derecho riba kontakto ku bo famia. Bo ta haña kastigu? E ora ei ta importante ku despues di esaki bo por bai biba bo bida bèk normalmente. Ta apsolutamente prohibí pa kastigá mucha pa medio di duna sla òf hasi nan doló na un otro manera.